هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، دیروز وارد تهران شد. مسائل تهران و آنکارا آنها را بر آن داشته است تا مرزهای همکاری خود را بازتعریف کرده و اختلافات و حوزههای رقابت خود را مدیریت کنند. سفر فیدان به پایتخت ایران اولین سفر او از زمان روی کار آمدن دولت پزشکیان در ۱۶ ماه پیش است. او با عباس عراقچی، و به طور جداگانه با پزشکیان، محمد باقر قالیباف،و علی لاریجانی دیدار کرد.
سفر این مقام ترک به ایران در زمانی انجام میشود که تجارت بین دو کشور تحت فشار دوگانه است: اول، محدودیتهای مالی و بانکی ناشی از تحریمهای غرب علیه جمهوری اسلامی؛ و دوم، رکود تورمی عمیق در اقتصاد ترکیه، که نیاز دولت رجب طیب اردوغان را برای تثبیت مسیرهای تجاری و بازارهای انرژی خود بیش از هر زمان دیگری افزایش داده است. اگرچه هدف اعلام شده برای افزایش تجارت دوجانبه به 30 میلیارد دلار همچنان دست نیافتنی است، آخرین دادههای تجاری نشان میدهد که حجم تجارت تا اکتبر سال گذشته تقریباً به 6.5 میلیارد دلار رسیده است. با این حال، دو عامل جدید انگیزه آنکارا و تهران را برای احیای روابط اقتصادی تقویت کرده است: اول، نیاز ترکیه به تأمین گاز ایران در زمستان 2024-2025 برای جلوگیری از فشار بیشتر بر شبکه برق خود؛ و دوم، پیگیری مسیرهای ترانزیتی امنتر توسط ایران در بحبوحه بیثباتی فزاینده در قفقاز.
عراقچی در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با همتای ترک خود اعلام کرد که هر دو طرف بر لزوم رفع موانع مانع تجارت و سرمایهگذاری بین دو کشور تأکید کردند و خاطرنشان کردند که “ایران یکی از قابل اعتمادترین تأمینکنندگان انرژی ترکیه است و ما آمادگی خود را برای تمدید قرارداد گاز و توسعه همکاری در بخش برق اعلام کردهایم.” فیدان نیز به نوبه خود اظهار داشت که همکاری در حوزه انرژی موضوع اصلی بحث با عراقچی بوده است و از سفر قریبالوقوع رئیس جمهور ترکیه به تهران و تشکیل نهمین جلسه شورای عالی همکاری بین ایران و ترکیه خبر داد. فیدان تأیید کرد که کشورش «در مذاکرات هستهای در کنار ایران ایستاده است و ما به لغو تحریمهای ناعادلانه اعمال شده علیه آن امیدواریم.»
علاوه بر همکاریهای اقتصادی دوجانبه، تعدادی از مسائل منطقهای، تهران و آنکارا را به سمت گفتگو و تلاش برای ایجاد زمینههای مشترک سوق میدهد. در صدر این مسائل، وضعیت قفقاز جنوبی است، جایی که رقابت ایران و ترکیه بر سر مسیرهای ترانزیتی، اختلافات مربوط به کریدور زنگزور، آینده مرز آذربایجان و ارمنستان و نقش روسیه پس از جنگ ۲۰۱۳ و تغییر موازنه قدرت در منطقه وارد مرحله جدیدی شده است. ایران به ویژه نسبت به هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی که بر مرزهای شمالی آن تأثیر بگذارد، حساس است، در حالی که ترکیه در تلاش است تا کریدورهایی را فعال کند که میتواند نقش ایران را در تجارت شرق و غرب تضعیف کند. با توجه به این واقعیت، آنکارا به دنبال ایجاد چارچوبی برای تفاهم با تهران است تا از تشدید تنشها جلوگیری کند و از هرگونه اصطکاک مستقیم ژئوپلیتیکی جلوگیری کند. ایران، به نوبه خود، با تحولات اخیر در ارمنستان و احتمال تغییر نقش روسیه در قفقاز پس از جنگ اوکراین، نیاز به شفافسازی ماهیت تعادل جدیدی که ترکیه به دنبال آن است و سازوکارهای ایجاد مناطق کاهش تنش را ضروری میداند. عراقچی در کنفرانس مطبوعاتی مشترک توضیح داد که «موضع جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر حفظ ثبات و امنیت در منطقه قفقاز از طریق همکاری بین کشورهای منطقه و خودداری از هرگونه مداخله خارجی است.»
در مورد عرصه سوریه، که یکی از برجستهترین نقاط اختلاف بین ایران و ترکیه است، از دوران رژیم سابق تا سقوط آن، همچنان نقطه کانونی رقابت مداوم بین دو کشور بوده است، حتی اگر آنها همزمان تلاش کردهاند تا سازوکارهایی را برای مدیریت اختلافات خود در این زمینه ایجاد کنند. با نزدیک شدن به سالگرد سقوط بشار اسد، به نظر میرسد ترکیه که روابط نزدیکی با مقامات فعلی سوریه دارد، نقش مهمی در ایجاد پل ارتباطی بین مقامات فعلی سوریه و ایران ایفا میکند. در همین زمینه، خبرگزاری ایرنا، گزارش داد که «قطع روابط دیپلماتیک بین ایران و سوریه، سرنوشت علویان و شیعیان در آن کشور و همچنین موضوع تجاوز رژیم صهیونیستی با هدف تجزیه سوریه، از جمله موضوعاتی بود که طی ماههای گذشته در جلسات دیپلماتیک در سطوح مختلف بین ایران و ترکیه مورد بحث قرار گرفت.»
علاوه بر این، عراق به مهمترین عرصه همکاری و رقابت کنترلشده بین ایران و ترکیه تبدیل شده است؛ اهمیت آن در ماههای اخیر به طور قابل توجهی افزایش یافته است. از یک سو، با وجود اعلام انحلال و خلع سلاح حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، آنکارا به عملیات محدود هوایی و زمینی خود در شمال عراق ادامه میدهد. آنکارا معتقد است که زیرساختهای سازمانی و لجستیکی پ.ک.ک هنوز ریشهکن نشده و همچنان یک تهدید بالقوه است. در همین حال، تهران در تلاش است تا دولت مرکزی در بغداد را تقویت کند، ثبات در منطقه کردستان را حفظ کند و خطوط قرمز امنیتی خود را در غرب عراق، به ویژه پس از افزایش حملات اسرائیل در سوریه و ترس از سرایت تنش به عراق، تثبیت کند. این همپوشانی در مسائل امنیتی، عراق را به محور اصلی مذاکرات اخیر تبدیل کرده است. عراقچی تأکید کرد که «ایران ضمن حمایت از خلع سلاح پ.ک.ک و دستیابی به ترکیهای عاری از تروریسم، بر لزوم نابودی همه گروههای تروریستی برای دستیابی به منطقهای عاری از تروریسم تأکید میکند.»